دستانی

حقوقی که فرزندان در مقابل پدر و مادر باید رعایت کنند.

بدلیل آنکه در قرآن و روایات به حقوق مادر و پدر، همه جا در کنار هم اشاره شده است، ما نیز به حقوق آنها به طور کلی اشاره می‏کنیم و بعضی از حقوق را که اختصاص به مادر دارد در کنار آن نقل می‏کنیم.

خوش رفتاری

نباید والدین به خصوص مادر را در امور دنیوی در رنج و مشقت قرار داد هر چند مسلمان نباشند. چنانکه در قرآن آمده است »و صاحبهما فی الدنیا معروفاً« )لقمان/۱۵)

دعا و طلب مغفرت

یکی دیگر از حقوق والدین دعا است؛ چنانکه مستحب است در حق ایشان این دعای قرآنی خوانده شود: »رب اغفر لی و لوالدیّ و ارحمهما کما ربیانی صغیراًو اجزهما بالاحسان احساناً و بالسیئات غفراناً«.
آیت اللَّه جوادی آملی در شرح این آیه می‏گوید: »در این آیه، لفظ »ربیانی« )به دنیا آوردند مرا( آمده است نه لفظ »ولدانی« )رشد دادند مرا( و پدر و مادر باید به تربیت فرزند توجّه داشته باشند و هر قدر فرزندشان را خوب تربیت کنند همان اندازه نسبت به فرزندشان حق دارند«.

سپاسگزاری از والدین

خداوند در قرآن می‏فرماید:»اشکر لی و لوالدیک« )لقمان / ۱۴)
در توضیح آیه فوق باید گفت بر اساس قاعده عقلی »وجوب شکر منعم« شکر خدا واجب است. پدر و مادر نیز یکی از مجاری فیض خدا و مصادیق نعمت او هستند. ایشان هم منعم هستند و هم نعمت. از اینرو ما باید در درجه اول شکر خدا را بجا آوریم که چنین نعمت بزرگی به ما ارزانی داشته و سپس در ادای حقوق پدر و مادر که ولی نعمت ما هستند و بخاطر ما زحمات زیادی را متحمل شده‏اند بکوشیم. بنابراین بدلیل آنکه والدین مجرای وصول فیض و نعمت الهی به ما می‏باشند سپاسگزاری از ایشان در طول سپاسگزاری از خدا قرار می‏گیرد. البته روشن است که مقصود از سپاسگزاری و تشکر از والدین تنها تشکر زبانی نیست بلکه مقصود احترام قلبی و عملی و قیام به ادای حقوق ایشان است.
امام صادق علیه السلام در مورد سپاسگزاری از والدین می‏فرماید: »یجب للوالدین علی الولد ثلاثه اشیاء: شکرهما علی کل حال و طاعتهما فیما یأمرانه و ینهیانه عنه فی غیر معصیه اللَّه و نصیحتهما فی السرّ و العلانیه«. یعنی سه چیز بر فرزند، در حق پدر و مادر واجب است:
۱- شکر پدر و مادر به هر شکل ممکن؛
۲- اطاعت از پدر و مادر در هر چیزی که امر و نهی می‏کنند به جز در گناه و معصیت خدا
۳- خیرخواهی برای ایشان در پیدا و نهان.

رعایت ادب و پرهیز از شکوه

خداوند در آیه ۲۳ و ۲۴ سوره اسراء می‏فرماید: »فلا تقل لهما اف و لاتنهرهما و قل لهما قولاً کریماً واخفض لهما جناح الذل من الرحمه«. از این آیه نکات ذیل را می‏توان برداشت کرد:
۱- لفظ »اخفض« همراه »ذل« آمده و هر دو به معنای نرمش و فروتنی با پدر و مادر است و تکرار دو کلمه هم معنا نشانه تأکید بر آن است.

۲- تواضع به پدر و مادر باید نشأت گرفته از رحمت و عواطف قلبی و عمل به فرایض الهی باشد نه از روی کراهت و اجبار.
در زمینه اف نگفتن به پدر و مادر امام رضا علیه السلام علیه السلام می‏فرماید: »أدنی العقوق أف و لو علم اللَّه شیئاً ایسر منه و اهون منه لنهی عنه«،یعنی کمترین چیزی که باعث عاق پدر و مادر می‏شود، اف گفتن بدانهاست. و هر آینه اگر چیزی ساده‏تر و خفیف‏تر از آن وجود داشت، خدا حتماً از آن نهی می‏کرد.«(۳) بنابراین اگر از کمترین چیزی که باعث آزار پدر و مادر شود نهی شده است، به طریق اولی بالاتر از آن را هم که باعث آزار آنها می‏شود نباید انجام داد. در حدیث آمده‏است: »ان اضراک فلا تقل لهما اف و لاتنهرهما ان ضرباک… ان ضرباک فقل لهما غفر اللَّه لکما فذلک منک قول کریم… و لا تملأ عینک من النظر الیهما الا برحمه و رقه و لا ترفع صوتک فوق اصواتهما و لا یدک فوق ایدیهما و لا تقدم قدمهما«،یعنی اگر پدر و مادر تو را غمگین کردند بدانها کمترین حرفی نزن و اگر تو را زدند، آنها را زجر مده بلکه به آنها بگو خداوند شما را بیامرزد و این سخن همان قول کریم است که خداوند در قرآن آورده…. و به پدر و مادرت جز با نظر رحمت و مهربانی نگاه نکن و صدایت را بالاتر از صدای آنها نبر و دستت را بالای دست ایشان بلند نکن و در هنگام راه رفتن جلوتر از قدم‏های ایشان راه نرو«.(۱) مقصود از عبارت »دستت را بالای دست پدر و مادر قرار مده« یعنی هنگام گفتگو با آنها دستت را بالای دست آنها مبر چنانکه نزد عرب رایج بود که هنگام گفتگو دستانشان را باز می‏کردند و تکان می‏دادند.

نیکی و احسان

آیات ۱۷/اسراء، ۲۹/عنکبوت، ۴۶/احقاف، ۸۳/بقره در مورد احسان به پدر ومادر است.
خداوند در آیه ۸۳ سوره بقره می‏فرمایند: »و اذ اخذنا میثاق بنی اسرائیل لا تعبدون الا اللَّه وبالوالدین احساناً«.
این آیه شریفه به سه نکته اشاره دارد:
۱- احسان به والدین در ردیف عبادت و بندگی خدا قرار گرفته است.
۲- نیکی به والدین اختصاص به آیین پیامبر ندارد؛ بلکه در ادیان دیگر نیز مطرح بوده است.
۳- به دلیل اهمیت احسان به پدر و مادر خداوند از بنی اسرائیل نسبت به این امر عهد و پیمان گرفته‏است.
حال این سوال مطرح است که چرا احسان به پدر و مادر در قرآن تکرار شده است؟ نخست به دلیل اهمیت حقوق ایشان است. دیگر آنکه چون در دوران کهنسالی نگهداری پدر و مادر زحمت دارد، به همین دلیل بارها در قرآن عبارت »و بالوالدین احساناً« آمده است.
روزی فردی از حضرت ابا عبد اللَّه علیه السلام در مورد آیه »و بالوالدین احساناً« پرسید، حضرت فرمودند: »الاحسان أن تحسن صحبتهما و أن لا تکلّفهما أن یسألاک شیئاً مما یحتاجان الیه و ان کانا مستغنیین«،یعنی احسان آن است که با آنان معاشرت نیکو و پسندیده داشته باشی و در مجالست و مصاحبت،از احترام به آنها دریغ نورزی و آنها را مجبور نکنی تا چیزی را که احتیاج دارند از تو بخواهند، هر چند بی نیاز باشند. از این حدیث برمی‏آید که انجام کار – در صورت درخواست و مطالبه پدر و مادر – احسان نمی‏باشد بلکه نیکی کردن به آنها بدون اظهار حاجت احسان است«.
خواجه نصیر الدین طوسی در مورد احسان والدین به فرزندان و بالعکس می‏گوید: »محبت پدر و مادر فرزندان را محبت طبیعی است و محبت فرزندان ایشان را محبتی ارادی و به این سبب در شرایع، اولاد را به احسان به آباء و امهات ]سفارش کرده‏اند[ و فرق میان حقوق پدران و مادران ]از اینجا [معلوم می‏شود، ]که[ حقوق پدر روحانی‏تر است و به این سبب تنبیه فرزند بر آن بعد از تعقل حاصل آید و حقوق مادر جسمانی‏تر، و به این سبب هم در اول احساس، فرزند آن را فهم می‏کند و به مادران میل زیاد نمایند و به این قضیه ادای حقوق پدران به بذل طاعت و ذکر خیر و دعا و ثنا که روحانی‏تر است باید و ادای حقوق مادران به بذل مال و ایثار اسباب تعیش و انواع احسان که جسمانی‏تر است زیاده باید«.

نیکی به پدر و مادر در زمان حیات و پس از مرگ

نیکی یا بِرّ آن است که از آنچه دوست داریم، بدهیم زیرا مقام ابرار نیز چنین است. حضرت صادق)ع( درخصوص برو نیکی به پدر ومادر می‏فرمایند: »ما ینمع الرجل منکم أن یبروا الوالدین حیین و میتین یصلی عنهما و یتصدق عنهما و یحج عنهما و یصوم عنهما فیکون الذی صنع لهما و له مثل ذلک فیزیده اللَّه ببرّه و صلاته خیراً کثیراً«،یعنی چه چیز مانع از آن می‏شود که به پدر و مادرتان در دنیا و پس از مرگ نیکی کنید: برای آنها نماز بخوانید و صدقه دهید و حج بگذارید و روزه بگیرید و مانند آن برایشان انجام دهید، زیرا خداوند به نیکی شما خیر زیاد می‏دهد«. در روایت آمده است که روزی فردی به پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم گفت: »مرا سفارشی ده« پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم فرموند: »والدیک فاطعهما و برّهما حیین کانا او میتین و ان امراک أن تخرج من اهلک و مالک فافعل فان ذلک من الایمان«،یعنی تو را به پدر و مادرت سفارش می‏کنم که به آنان در حیات و ممات نیکی کنی و اگر به تو امر کردند که از مال و خانه‏ات بگذری، پس چنین کن، زیرا این جزئی از ایمان است.

علامه مجلسی در شرح نیکی به پدر و مادری که فوت کرده‏اند می‏گوید: »با طلب مغفرت و آمرزش برای پدر و مادر و پرداخت دیون و قرض‏های آنان و به جا آوردن قضای عبادات آنان و انجام کارهای خیر و صدقه برای آنان و تمام کارهایی که باعث رسیدن ثواب به ایشان می‏شود به آنان نیکی کن.«(۱) امام صادق می‏فرمایند: »بر الوالدین من حسن معرفه العبد باللَّه، اذ لا عباده اسرع بلوغاً بصاحبها الی اللَّه من بر الوالدین المسلمین لوجه اللَّه لان حق الوالدین مشتق من حق اللَّه« یعنی نیکی به پدر و مادر از حسن معرفت بنده نسبت به خدا نشأت می‏گیرد؛ زیرا هیچ عبادتی سریعتر از نیکی به پدر و مادر مسلمان به رضایت خدا منجر نمی‏شود، زیرا حق پدر و مادر از حق خدا ریشه گرفته است.

۱- راغب اصفهانی،ابوالقاسم حسین‏بن محمدبن فضل. مفردات الفاظ قرآن:تفسیرلغوی وادبی قرآن.تهران:مرتضوی،زمستان ۳۱۳۷۵ج.
۲- سپهری، محمد. شرح رساله الحقوق امام سجاد)ع(. قم: دارالعلم، ۱۳۷۵٫
۳- قپانچی، حسن علی. شرح رساله الحقوق امام سجاد)ع(. دارالتفسیر، ۲ ۱۳۷۴ج.
۴- خوانساری، جمال‏الدین محمد. شرح غررالحکم و دررالکلم. تهران: دانشگاه تهران، ۷ ۱۳۷۳ج.
۵- مجلسی، محمدباقر. مرآه العقول فی شرح اخبار آل الرسول. تهران: دارالکتب الاسلامیه، ۱۱ .۱۳۶۳ ج.