در مورد اهمیت و جایگاه فردوسی بسیار صحبت ها شده و بعد از این هم صحبت خواهد شد و این در حکم صحه‌گذاری بر ماندگاری و دوام و قوام اثری که از پس هزاره‌ای، کماکان بر تارک تاریخ ادبیات و تمدن ایرانی می‌درخشد.
به مناسبت روز فردوسی، بر آن شدیم تا از میان آثار متعدد و ارزشمندی که معاصرین درباره او نوشته‌اند و هر کدام از منظری واجد اهمیتی قابل تحسینند، تعدادی از آن‌ها را تلویحا مرور کنیم. شرح این چند اثر به معنای نفی سایر آثار حایز اهمیت در این زمینه نیست و داعیه انتخاب بهترین‌ها را هم ندارد، اما دست‌کم برای علاقه‌مندانی که می‌خواهند با منابع موجود در باب حکیم توس و کتاب ماندگارش آشنا شوند، می‌تواند راهگشا باشد.
فردوسی و استحکام‌بخشی به زبان فارسی
«فردوسی و شعر او» اثر مجتبی مینوی از کتاب‌هایی است که اگرچه سال‌ها از نخستین انتشار آن می‌گذرد، اما هنوز خوانندگان خودش را دارد.
در مورد این کتاب به طور خلاصه باید گفت که بررسی شعر فردوسی توسط مجتبی مینوی است. «فردوسی و شعر او» پیش از انقلاب آخرین بار در سال ۱۳۵۴ از سوی انتشارات دانشگاه تهران به چاپ دوم رسیده بود و بعد از انقلاب در سال ۱۳۸۵ نشر معین آن را با ویرایشی تازه منتشر کرد.
نقد و بررسی شاهنامه از یک‌سو و تاثیرپذیری خالق آن از آثار پیش از خود از سوی دیگر، دو محور مهم کتاب مینوی است.
مینوی همچنین به موضوع اشعار منسوب به فردوسی هم پرداخته و مساله ابیاتی را پیش کشیده که تعلق‌شان به فردوسی محل تردید است.
مینوی به سیاق خود خلاصه‌ای از داستان‌های شاهنامه را بیان و در ادامه تحلیل کرده است که این کتاب به ۳ دلیل برای ایرانی‌ها اهمیت دارد.
از نظر مینوی دلیل اول جنبه ادبی و هنری آن است که نشان از قریحه یک شاعر بزرگ ایرانی دارد که سالیان متمادی به خود مشقت داد و به بیان مینوی «خون جگر» خورد تا آن را خلق کند.
دلیل دوم مینوی برای مهم دانستن شاهنامه این است که این اثر تاریخ نیاکان ایرانیان را به صورت داستانی بیان کرده است.
مینوی از شاهنامه به عنوان «نسب‌نامه» ایرانیان نام میبرد.
دلیل سوم او هم زبان فارسی شاهنامه است که از نظر او حکم زنجیره ارتباطی اقوام ایرانی را دارد: «فارسی، محکم‌ترین زنجیر علقه و ارتباط طوایفی است که در خاک ایران ساکن‌اند.»
مینوی نقش فردوسی را در استحکام بخشیدن به زبان فارسی چه به واسطه حفظ قصه‌های قدیم و چه در بعد پرداختن به ادبیات باستانی در معنای آن روزگار، مهم می‌داند.
مسکوب، شاهنامه‌پژوه نوگرا
کمتر کسی است که بر اهمیت دیدگاه‌ها و آثار شاهرخ مسکوب در زمینه شاهنامه تردید داشته باشد.
طبعا آنچه این اهمیت را برمیسازد، بیش از هر چیز بر دانش توامان مسکوب در دو حوزه ادب کهن فارسی و نظریه ادبی جدید استوار است.
مسکوب را بالطبع باید در زمره شاهنامه‌پژوهان نوگرای ایرانی قرار داد و این نوگرایی را پای دیدگاه‌های مدرن او گذاشت.
مسکوب چند کتاب مهم در زمینه شاهنامه فردوسی دارد که عبارتند از:
«مقدمه‌ای بر رستم و اسفندیار،
سوگ سیاوش: در مرگ و رستاخیز،
ارمغان مور: جستاری در شاهنامه،
درآمدی بر اساطیر ایران
و شاهنامه در دو بازخوانی (یادداشت‌های شاهرخ مسکوب بر شاهنامه‌های بروخیم و مسکو)».
تصویر معاصر فردوسی در یادداشت‌های امروزین
«شاهنامه در دو بازخوانی» عنوان کتابی است حاوی یادداشت‌های شاهرخ مسکوب بر شاهنامه فردوسی که نام مهری بهفر شاهنامه‌پژوه جوان را به عنوان ویراستار روی جلد دارد.
این کتاب حاصل مطالعات مولف در دوره‌های مختلف است که البته مسکوب یک دوره ۵ ساله در اواخر دهه ۲۰ تا اوایل دهه ۳۰ و نیز دوره‌ای بعد از انقلاب را به‌طور مشخص به عنوان زمان‌هایی برشمرده که یادداشت‌های این کتاب را نوشته است.
بنا به آنچه نقل می‌شود، شاهرخ مسکوب یک دوره ۶ ساله در سال‌های ۱۳۲۷ تا ۱۳۳۳ در ایران را مصروف شاهنامه‌خوانی حاشیه‌نویسی بر آن می‌کند سپس ادامه کار ۲۵ سال بعد از آن یعنی سال ۱۳۵۸ دنبال می‌شود؛
به این صورت که در زمان خواندن شاهنامه و در حاشیه آن به تبع تاثیراتی که از آن می‌گرفته، یادداشت‌هایی می‌نوشته که بعد‌ها منجر به انتشار کتاب «شاهنامه در دو بازخوانی» شده است.
در این کتاب نیز رد نگاه نوگریانه و خوانش مدرن مسکوب از اثر مهم و ماندگاری، چون شاهنامه را می‌توان رصد کرد؛ چنانکه تو گویی به جای بردن قلمرو تحلیل‌ها به زمان فردوسی، تو گویی او و متن اثرش را به زمانه ما احضار می‌کند و با مفاهیم امروزی مورد قرائت قرار می‌دهد.
بنا به استدلال مسکوب در این کتاب، اهمیت کار فردوسی را نباید در سخن‌سرایی منظوم او در باب اساطیر از یادرفته و تنها با هدف احیای آن‌ها دانست بلکه فردوسی کوشیده است تا معنای درونی و ناخودآگاه تاریخی انسان را در سخنی با ساختار زیبایی‌شناسانه عصر بازبتاباند.
آنچه به آثار مسکوب در باب شاهنامه تشخص می‌دهد، تصویر معاصری است که او با ابتنا به آموخته‌ها و تجربه‌های امروزین خود از فردوسی ارایه می‌دهد.
از زیست فردوسی تا واکاوی ولایت شیعی
«مقدمه‌ای بر رستم و اسفندیار» اثر «شاهرخ مِسکوب» را باید در زمره قابل‌اعتناترین کتاب‌های تحلیلی و پژوهشی پیرامون روایت حماسی/اسطوره‌ای رستم و اسفندیار قرار دارد. کتاب شامل ۵ بخش است.
بخش نخست آن با مقدمه‌ای در باب زیست خالق شاهنامه، مذهب او و نیز باوری که او درباره انسان دارد، آغاز می‌شود.
این کتاب همچنین موضوع مهم دیگری از شاهنامه را هم دستمایه قرار می‌دهد و آن مفهوم «فر» است و اقسامی از آن که موجودیت دارد.
مسکوب این بخش را در بطن تاثیری بررسی کرده است که معتقد است فردوسی از اوستا گرفته. زندگی و پادشاهی کیخسرو، ولایت و ولی در مکتب تشیع و تصوف با توجه به آیات قرآن و احادیث و نظریات عرفا، تطبیقی بین انسان فرهمند و ولی و … از دیگر مباحث این کتاب است.
اسطوره‌ای دانستن هر روایت اصیل
مجموعه «از اسطوره تا حماسه» اثر سجاد آیدنلو شامل هفت گفتار است که ابعاد اساطیری و آیینی شاهنامه را دربر می‌گیرد. دیدگاهی که در این هفت مقاله مستقل محور قرار می‌گیرد قائل به پشتوانه اساطیری مقوله حماسه است.
براساس استدلال کتاب «از اسطوره تا حماسه» هر روایت حماسی زمانی اصیل شناخته می‌شود که خاستگاه و پشتوانه اساطیری داشته باشد.
در مجموع باید گفت که در کتاب آیدنلو سابقه و منشأ اساطیری آیینی چند شخصیت و نیز بن‌مایه و آنچه جنبه‌های داستانی شاهنامه را میسازد در متن سنت حماسی ایران دستمایه قرار گرفته است.
آیدنلو حالا تازه در آستانه ۴۰ سالگی است و به رغم اینکه در قیاس با شاهنامه‌پژوهان که عمدتا افرادی باتجربه و مسنتر هستند به طرز آشکارا و محسوسی جوان است، اما از کتابش به عنوان یکی از آثار مهم این سال‌ها در باب شاهنامه فردوسی یاد می‌شود.
عناوین هفت مقاله این کتاب عبارتند از «ارتباط اسطوره و حماسه بر پایه شاهنامه و منابع ایرانی، فرضیهای درباره مادر سیاوش، نشانه‌های سرشت اساطیری افراسیاب در شاهنامه، نوشدارو چیست؟ اسب دریایی در داستان‌های پهلوانی، جام کیخسرو و جمشید (همراه با مستدرک این مقاله) و ترنج بویا و به زرین».
نویسنده در هر یک از مقالات کوشیده موضوع را از زوایای گوناگون و با ذکر ماخذ و مستندات بررسی کند. در این نوشتار هر یک از جنبه‌های شکلی و محتوایی اثر در دو بخش، بیان امتیازات و بیان کاستی‌ها، بررسی و در پایان پیشنهاد‌هایی برای مطلوب‌تر شدن کتاب ارایه شده است. کتاب «از اسطوره تا حماسه» در سال ۱۳۸۷ در جایزه جلال آل‌احمد یکی از آثار شایسته تقدیر شناخته شد.
Sunday, 19 March , 2023